Çatalhöyük, MÖ 7100 ile 5950 yılları ortasında, yaklaşık 1.200 yıl boyunca kesintisiz olarak iskan edildi. Tepe devrinde, birkaç düzine hektarlık bir alana sahip ağır yapılı yerleşimin yaklaşık 2.000 bireye mesken sahipliği yaptığı varsayım ediliyor. Burada bitişik olarak yapılmış çok sayıdaki mesken nedeniyle, yerleşime kuşbakışı bakıldığında bal peteği üzere görünüyordu. Konutlara, çatılara yapılmış açıklıklardan merdivenle giriliyordu.
Bu yıl yapılan hafriyatlarda arkeolog Arkadiusz Marciniak ve grubu, yerleşimin 8.000 yıl önce terk edilmesinden önceye tarihlenen sıra dışı bir yapıyı incelediler. Kelam konusu yapı, yerleşmenin doğu ucunda, orta bölümünden birkaç yüz metre uzaklıkta yer alıyordu.
Prof. Marciniak, “Yapı, o periyoda ilişkin tipik konut yapılarından çok daha büyüktü. Kare planlıydı ve alanı yaklaşık 30 metrekareydi. İç düzenlemesi de sıra dışıydı” diyor.
Bu sıra dışı yapının tüm tabanı, araştırmacıların yapının içinde insan mezarlarının kalıntılarını içerebileceğine inandıkları on iki kil kaplı platform tarafından yükseltilmişti. Araştırmacılar, birçok platformun altında muhtemelen insan kalıntıları olduğunu, lakin bu sorunun karşılığının önümüzdeki yıl yapılması planlanan hafriyatlarda alınacağını söylüyor.
Doğu platformunun kenarı, düz sütun biçiminde bir mimari öge olan iki paye ile süslenmişti. Kare dikmeler, boğa başlarının sergilendiği bir sunak alanı üzere görünüyor. Dört duvarın her birinde birer kabartmalı yarım sütun vardı. Batı duvarının büyük bir kısmı, çoğunlukla kırmızı renkli bir fotoğraf ile kaplanmıştı. Güney duvarında ise büyük bir fırın vardı.
Arkeologlar konutun orta kısmında bir ocak kalıntısı buldular. Duvarlardaki iki açıklık, yapının içine açılıyordu.
Prof. Marciniak’a nazaran, yapının konut fonksiyonu yoktu, lakin yerleşmenin daha evvelki sakinleri, ölülerinin bir kısmını konutlarının tabanının altına sakladı. Çok sayıda gizemli platform, süslemeler ve yapının olağandışı tertibi, yapının yerleşim yerinde yaşayan tüm topluluk tarafından kullanıldığını gösteriyor.
Prof. Marciniak, “Yapının, birkaç bin kişinin yaşadığı mega yerleşimin olmadığı bir vakitte kullanıldığını biliyoruz. Yerleşimin sakinleri dağılmıştı. Cetlerinin yaşadığı yerlere dönmüşlerdi. Kimileri buraya gömülme ayrıcalığını yaşadı” diyor.
Marciniak’a nazaran, yapının tıpkı vakitte dini bir manası olduğu da göz arkası edilemez. Araştırmacı, “Ancak, toplumsal bütünleşmeye daha büyük bir rol atfederdim. Merkezdeki ocak, insanların etrafında toplandığını gösteriyor. Bu binada kaç tane – ve ne cins mezarlar olduğunu şimdi bilmiyoruz” diyor.
Bu periyoda ilişkin tipik bir konut, yiyecek depolama ve alet yapma imkanları olan daha küçük yapılardı. Girişler çatıdaki bir açıklıktan yapılıyordu.
Prof. Marciniak, daha evvelki araştırmalar yerleşimin eski evrelerinden standart meskenlerden farklı yapılar ortaya çıkarmış olsa da, bunun yerleşimde keşfedilen bu tipteki birinci yapı olduğunu vurguluyor. Marciniak, “Çatalhöyük, Orta Doğu’da bu türlü bir yapının bilinmediği tek büyük Neolitik yerleşim yeriydi” diyor. Bu bulgu, yerleşimin sonlarında, burada yaşayan eşitlikçi bir nüfusa dair mevcut görüşleri sarsıyor.
“Keşif, yerleşimin son periyotlarında meydana gelen kıymetli toplumsal değişiklikleri doğruluyor. Eserlere ve itibar objelerine farklı erişim ile karakterize edilen lokal toplulukların ortaya çıkmasına neden oldular.”