Türkiye üç tarafı denizlerle çevrili ve yeraltı kaynakları açısından potansiyeli yüksek bir ülke. Bu potansiyeli ortaya çıkarıp işlemek için gereken teknolojiye de sahip. Milli enerji politikası ile Mavi Vatan’ın dört bir yanında sismik araştırmalar yapılıyor, sondaj gemileriyle yeraltı kaynakları tespit edildikten sonra işlenmek üzere çizgiler oluşturuluyor.
Oldukça zahmetli olan bu süreç nasıl işliyor? Münhasır ekonomik bölgemizdeki yeraltı kaynakları nasıl tespit ediliyor, çıkarılıyor ve naklediliyor?
Karadeniz’de bulunan 540 milyar metreküplük doğal gaz nasıl bulundu, hangi kademelerden geçecek ve konutlarımıza nasıl ulaşacak?
PETROL VE DOĞAL GAZ NASIL OLUŞUYOR?
Milyonlarca yıldır deniz tabanında yaşayan canlıların kalıntıları, akarsular aracılığıyla taşınan kum ve kil birikintilerinin deniz tabanına çökmesi sonucu yüksek basınç ve sıcaklık altında sıkışır. Bu kalıntılar vakitle mikroorganizmaların da tesiriyle değişim geçirerek petrol ve doğalgaz üzere fosil yakıtlarını oluşturur.
İLK ADIM SİSMİK ARAŞTIRMA
Sismik araştırmalar, yer altına ses dalgaları yollayarak bu ses dalgalarının yerin altındaki jeolojik yapılardan yansımalarının kaydedilmesi süreci. Araştırmaların sonucunda, hidrokarbon içerebileceği bedellendirilen jeolojik yapılar tespit edilerek, varsayımı rezerv büyüklüğü hesaplanıyor. Böylelikle su altının muhtemel yeraltı içerikleri belirleniyor.
Denizlerde yapılan araştırmalarda sismik araştırma gemileri değerli rol üsleniyor. Çünkü araştırmaların büyük çoğunluğu bu gemiler üzerinden yapılıyor. Gemiler, gerilerinde bulunan kablolar vasıtasıyla ses dalgaları oluşturuyor, bu dalgalar adeta deniz tabanının bir röntgenini çekerek gemideki alıcılara iletiyor. Bu süreçle deniz tabanının iki ya da üç boyutlu sismik modellemeleri çıkarılıyor. Mühendisler, yazılımlarla jeolojik yapıların muhtemel içeriğini ve boyutunu belirliyor. Ortaya çıkan sonuçlar petrol yahut doğal gaz içeriğinin rezervinin saptanmasını sağlıyor.
Türkiye, daha evvel hizmet alımı biçiminde gerçekleştirdiği bu araştırmaları, filosuna eklediği Barbaros Hayreddin Paşa ve MTA Oruç Reis isimli sismik araştırma gemileriyle yürütüyor.
BARBAROS HAYREDDİN PAŞA
Barbaros Hayreddin Paşa, 2012’nin sonunda Türkiye Petrolleri Anonim Paydaşlığı (TPAO) filosuna katıldı. 4 bin 711 ton tartısında, 84 metre uzunluğunda ve 21,6 metre genişliğindeki gemi, iki ve üç boyutlu sismik araştırma yapabiliyor. Denizin 8 bin metre altındaki jeolojik yapıları inceleyebiliyor. Mavi Vatan’ın dört bir yanında vazife yapan gemide bir de helikopter pisti bulunuyor.
MTA ORUÇ REİS
Oruç Reis’in inşasına 2012’de büsbütün yerli imkanlarla başlandı. 86 metre uzunluğunda ve 22 metre genişliğinde olan gemi, 2017’de faaliyete girdi. Barbaros Hayreddin Paşa’da olduğu üzere iki ve üç boyutlu sismik araştırma yapabilen Oruç Reis, deniz tabanından itibaren 15 bin metre derinlikteki jeolojik yapıları görüntüleyebiliyor. Gemide bulunan çağdaş uzaktan kumandalı su altı aracıyla 1500 metre derinlikteki deniz tabanı detaylı bir halde izlenebiliyor. Gemide ayrıyeten, deniz suyu ve tabanından numune alınarak ölçüm ve tahliller süratli bir formda yapılabiliyor.
KEŞFİN CAN ALICI NOKTASI: SONDAJ
Gemilerin keşfettiği hidrokarbona ulaşmak için sondaj çalışmaları yürütülüyor. Belirlenen noktada istenilen derinliğe inançla inebilmek için evvel bir kuyu planı hazırlanıyor. Planlama kademesi sonrasında suyun derinliğine nazaran bir sondaj platformu ile sondaja başlanıyor. Sondaj operasyonu sırasında petrol yahut doğal gaza rastlanırsa belirlenen alanda hidrokarbon varlığı kanıtlanmış oluyor.
SONDAJ GEMİLERİ
Sismik araştırmalar ile tespit edilen hidrokarbon varlığına ulaşmak için sondaj gemilerinin açacağı kuyulara gereksinim duyuluyor. 100-500 metre derinlikteki denizlerde sondaj platformları kullanılabilirken, 300 ile 3500 metre derinliklerde sondaj gemileri faaliyet yürütüyor. Bu gemiler üzerinde sondaj platformu ve geminin sabit kalmasını sağlayan etkin konumlama sistemi bulunuyor. Böylelikle gemi; gelgitlere, dalgalara ve fırtınalara karşı sabitliğini koruyabiliyor. Türkiye’nin Fatih, Yavuz, Yasal ve Abdülhamid Han isimli dört sondaj gemisi bulunuyor:
KARADENİZ GAZININ “FATİHİ”: FATİH SONDAJ GEMİSİ
2011 yılında Güney Kore’de inşa edilen Türkiye’nin birinci sondaj gemisi Fatih, 2017 yılında TPAO envanterine katıldı. İstanbul’un fethinin 567. yıl dönümü olan 29 Mayıs 2020’de Karadeniz’deki birinci ulusal sondajı gerçekleştirmek üzere Haydarpaşa Limanı’ndan yola çıktı. 20 Temmuz 2020’de Zonguldak açıklarındaki Tuna-1 lokasyonunda 3 bin 500, 4 bin metre derinlik amacıyla Karadeniz’deki birinci ulusal derin deniz sondajına başladı. 229 metre uzunluğa, 36 metre genişliğe sahip olan gemi 51 bin 283 groston yükünde. 12 bin 200 metre derinlikte dahi sondaj yapabilme kabiliyetine sahip olan Fatih sondaj gemisi, altıncı jenerasyon teknolojiyle donatılmış durumda. Gemi kendi sınıfında dünyanın en yüksek teknolojisine sahip beş gemisi ortasında yer alıyor.
Aktif pozisyonlandırma teknolojisi ile altı metre yüksekliğindeki dalga uzunluğunda dahi sabit kalarak sondaj sürecine devam edebiliyor. Fatih gemisinin Karadeniz’de yaptığı keşif, Türkiye tarihinin en büyük doğal gaz keşfi olma özelliğine sahip.
YAVUZ SONDAJ GEMİSİ
2018’de TPAO envanterine katılan Yavuz sondaj gemisi, Fatih üzere 6. kuşak ultra derin deniz teknolojisine sahip bir gemi. 230 metre uzunluğunda ve 36 metre genişliğinde. Gemi çift sondaj kulesine sahip olması özelliğiyle hem asıl hem yardımcı işlerin eş vakitli olarak yapılmasına imkân sağlıyor.
KANUNİ SONDAJ GEMİSİ
Türkiye’nin üçüncü sondaj gemisi olan Yasal 2020 yılında filoya katıldı. 2012 yılında inşa edilen gemi 227 metre uzunluğunda ve 42 metre genişliğinde.
ABDÜLHAMİD HAN SONDAJ GEMİSİ
Türkiye’nin Mavi Vatan’daki dördüncü sondaj gemisi olan Abdülhamid Han, hem teknik donanımı hem fizikî özellikleriyle filonun en güçlüsü. 238 metre uzunluğa ve 42 metre genişliğe sahip olan geminin kule yüksekliği 104 metre. Yedinci jenerasyon teknolojiyle donatılan gemi, 12 bin 200 metreye kadar sondaj yapabilme yeteneğine sahip. Mersin Limanı’nda bulunan gemide ekipmanların yerleştirilmesi, teknik süreçler ve sertifikalandırma çalışmaları devam ediyor.
REZERV BÜYÜKLÜĞÜ NASIL ANLAŞILIYOR?
Hidrokarbon kaynağı, öncelikle bir grup testlere tabi tutuluyor. Kaynaktan belli bir mühlet akış yaptırılarak yer altındaki basınç değişimleri tespit ediliyor. Rezerv konusunda en hakikat datayı alabilmek için tespit kuyuları açılıyor. Elde edilen bilgiler doğrultusunda gerçekçi rezerv varsayımı -petrolse milyon varil, doğal gazsa milyar metreküp cinsinden- hazırlanıp tüm rezervin üretilebilmesi için gereken kuyu adedi belirleniyor.
REZERV KARAYA NASIL İLETİLİYOR?
Keşfedilen rezerv alanına nazaran; su derinliği, kazılması gereken kuyu sayısı, hidrokarbon tipi ve rezerv büyüklüğü üzere faktörler göz önünde bulundurularak üretim planı hazırlanıyor. Rezervin sağlayacağı ekonomik büyüklüğün maliyete nazaran hesabı yapıldıktan sonra rezerv işletilmeye başlanıyor.
ÜRETİM PLATFORMUNUN KURULMASI
Tespit edilen rezervin özelliklerine nazaran uygun bir üretim platformunun hazırlanmasıyla çıkarma süreci başlıyor. Karaya yakın noktalarda platformlar deniz tabanına sabitlenirken, uzak noktalarda yüzer üretim platformları kuruluyor. Kuyular bu üretim platformlarına bağlanıyor. Çıkarılan kaynak, karaya uzaklık durumuna nazaran, boru çizgisi ya da tankerler aracılığıyla taşınıyor.
TÜRKİYE’NİN DOĞAL GAZ SERÜVENİ
Karadeniz’deki birinci ulusal derin deniz sondajını gerçekleştiren Fatih sondaj gemisi, Sakarya Gaz Alanı Tuna-1 kuyusunda 320 milyar metreküp doğal gaz rezervi keşfetti. Bu gaz keşfi, 2020’nin derin denizlerdeki en büyük keşfi, tüm gaz keşifleri ortasında ise ikinci en büyük keşif olarak tarihe geçti. Daha sonra keşfedilen 85 milyar metreküp gaz ile birlikte toplam rezerv ölçüsü 405 milyar metreküpe ulaştı.
Fatih sondaj gemisi Sakarya Gaz Sahası’nın akabinde yeni keşifler için Kuzey Sakarya Gaz Sahası’nda yer alan Amasra-1 kuyusunda sondaj süreci gerçekleştirdi. Bu yeni doğal gaz keşfi 135 milyar metreküp olarak kayıtlara geçti. Böylelikle toplam keşfedilen doğal gaz rezervi ölçüsü 540 milyar metreküpe ulaştı.
Karadeniz’de suyun 2 bin 200 metre altında çalışmalar sürüyor. 2022 sonuna kadar boru döşeme işi tamamlanacak. Yapılan planlamalara nazaran Fatih’in bulduğu doğal gaz 2023’te kullanılmaya başlanacak.