Bahar Göçer*
Deprem bölgesinde yapılan dronlarla kuş bakışı görüntü çekimlerinin gösterdiği üzere, meskenlerin bir kısmı yıkılmış, bir kısmı dimdik ayakta. Kat sayısına, pozisyonuna bakılınca görünen tek şey yan yana dizilmiş binalar. Bunlardan kimileri ayakta, kimileri enkaz olmuş. İnsan sormadan edemiyor, birebir sokakta bütün meskenler yıkılırken, ortadaki bir mesken neden yıkılmamış ya da birebir sokakta meskenlerin birçok ayakta iken birkaç mesken neden yıkılmış. İşte bu sorunun karşılığı bize, son günlerde sıkça duyduğumuz bilindik kelamı hatırlatıyor: “İnsanı zelzele öldürmez, bina öldürür.”
Ülkedeki yapıları incelediğimizde; her bir bölge, mahalle ve sokakta çeşit çeşit binalar mevcut. Bu farklılıklar tasarım, kullandıkları gereçler ve yapan insanlardan kaynaklanıyor. İşte bu farklar yan yana duran bir binayı yerle bir ederken, başkasını dimdik ayakta tutuyor. Geçen yüzyıl bu afeti yaşasaydık, bilmediğimiz mühendislik hesapları, tecrübesizlik vs. nedeniyle mukadderat diyerek kendimizi kandırabilirdik. Lakin şu an için bu kavramlar hiç inandırıcı gelmiyor, zira artık mühendislik alanında çok daha ilerideyiz, bilgiyi bilimsel olarak tahlil edebiliyoruz. İş güvenliğinde de sıkça yaşadığımız bu yazgı durumu artık hudut bozuyor.
Ülke olarak birçok hususun uzmanı olmak zorunda kaldık. Birçok bilgiyi hayatımıza aldık, deneyimledik, tecrübelerden bir şeyler çıkardık. Devletin yapması gereken şeyleri birçok vakit kendimiz yapmak zorunda kaldık. Görünen o ki; zelzele, meskenlere tesiri ve alınacak tedbirler konusunu da kendimiz deneyimleyeceğiz. Maalesef sorumluluğu olan beşerler işlerini yapmayınca, hususun muhatabı olmaması gereken şahısların sorumluluk alıp, yerine getirmeleri gerekiyor. Her vakit olduğu üzere sarsıntı denetiminde de iş başa düştü. İsterdik ki devlet bu işe el atıp şimdiye kadar toplanılan zelzele vergileri ile binaların zelzeleye dayanıklılığını denetim ettirip, gerekli süreçleri yaptırsın.
DEPREMDE TABAN’IN ÖNEMİ
Bina yaparken en kıymetli durumlardan biri taban diyor uzmanlar. Ziraat yapılacak, içinden su çıkan ovaya konut yapmanın hiçbir mantığı yokken, o üslup bölgelere binaları hiç umursamadan diktik. O bölgelere yüksek binalar inşa etmek yerine ziraat için kullanmış olsaydık bir taşla birkaç kuş vurmuş olacaktık. Haydi diyelim bölgeyi yerleşim merkezi haline getirdik, yerin yumuşak olmasını neden görmezden geldik. Bunu doğal ki işin uzmanı olmayanlar bilemez lakin bu binaları yapanlar, denetim edenler ve onaylayanlar pek farkındaydılar. Yer etütleri yapılmış, altındaki fay kırıkları tespit edilmiş ve bunları da belediyeler, mühendisler vs. herkes onaylamış. Sarsıntı tehlikesi nedeniyle bölgedeki konutların temellerine fore kazık çakılması gerekmektedir. Bu fore kazık dediğimiz şey bildiğimiz büyükçe bir kazık yani. Fore kazıklar yerine -o da düzgün bir halde yapıldıysa tabii- radyal temeller kullanılmış. Radyal temel maddede kullanılması mecburî bir prosedür evet ancak görünen o ki, o bile kurallara uygun bir biçimde yapılmamış. Alışılmış ki hepimizin aklında tıpkı soru var neden fore kazık kullanılmamış? Zira fore kazık çakmak radyal temele nazaran daha masraflı. Kazık değerli, çakmak değerli ve süreç uzun sürüyor. Hasebiyle yapılacak en kolay şey kazık çakmak yerine temel atmak. Atılan temelde de az demir kullanılırsa, alttan gelen bir darbe ile bina yerinden kopup yıkılıyor. Fakat binayı kazıklara bağlarsanız, yıkılması o kadarda kolay olmuyor. Binanın altında kaya vs. varsa bu kazıkları çakmaya gerek kalmıyor. Bu noktada bilhassa Hatay’ın tabanının çok yumuşak olduğu söyleniyor. Yumuşak tabanın olduğu bütün bölgelerde muhakkak bir katın üstüne fore kazık metodu kullanılmamış olması, bu faciaların alt yapısını oluşturuyor.
Şimdilerde dolar çok yükseldiği için demir ve beton fiyatları arttı. Hasebiyle inşaat gereçlerinin gerektiği kadar kullanılmadığı söyleniyor. Demir, bir binanın esnekliğini sağlıyor ve demiri az kullanırsanız bina sarsıntı esnasında salınım yaparken, demirlerin gücü yetemeyip sonunda kopuyor. O yüzden kâfi ölçüde demir kullanmak sarsıntıda yıkılmayı engelleyen en değerli etken. Betonda ortalara atılarak daha sağlam ve bütünlüklü bir durum oluşturuyor. Bizde konutlar çok ezbere yapılıyor, daima birebir sistemler kullanılıyor. Halbuki Japonya’da inşatta kızak sistemi yapılabiliyor ya da güç sönümleyicilerle sarsıntının tesiri sönümlenebiliyor. Yaptığımız çok katlı binaların ezberlenmiş tekniklerle değil o bölgenin ve binanın durumuna nazaran tasarlanmış, uygun sistemlerle yapılması gerekiyor. Çok ender bu sistemler.
İNŞAAT; KOLAY PARA KAZANMANIN KISA YOLU
Bizde neden bu türlü binalar yapılmıyor. Zira bizde, kolay para kazanma teknikleri, kısa yoldan köşe dönme, çalışmadan para kazanma aklı hâkim. Üç kuruş cebinde parası olan, inşaattan anlayan anlamayan ya da cebinde çok parası olan herkes inşaat yapıyor. Zira endüstriye yatırım yapmaktan çok daha kolay geliyor. Devlet de zati teşvik etmiyor. Makina yapmak, elektronikle ve bilgisayarla uğraşmak, uzay çalışmaları yapmak aslında karikatürlerin konusu, bizim usulümüze uygun işler değil. Onlar bilgi gerektirir, çok çalışma gerektirir, risk barındırır. Gözümüzle gördüğümüz, ustamızdan öğrendiğimiz çok da bilgi gerektirmeyen en kolay iş mesken yapmaktır. Konut yapmanın bu kadar kolay olduğunu sananlar sayesinde, bugün o meskenler insanlara mezar oldu. İnsanların ömürlerini harcayarak para biriktirdikleri, aldıkları konutlar başlarına yıkıldı. Yurdum beşerinin en büyük beklentisi olan mesken sahibi olmak, bugün vefatının de sebebi oldu.
Bugün Türkiye’de yaşayıp meskeninde kendini inançta hisseden kimse yoktur. Doğal meskenini özel olarak yaptırarak, çok para harcamamışsa. Herkesin başındaki sorular tıpkı, sanki konutum inançlı mi, rastgele bir durumda yıkılır mı? Neyse ki binaların sarsıntıya dayanımı denetim edilebiliyor. Bu işleri yapan mühendisler var. Mühendisler diyorum, sarsıntıya dayanım denetim işini mühendisler yapıyor, mühendis olmayanlar yapamıyor.
Deprem denetimi sırasında aşağıda yazacağım biçimde bir yol izliyorlar. Meskene bakmaya gelen mühendisler kolonları denetim ediyor. Kolondan beton numunesi alınarak beton durumu ve özellikleri inceleniyor. Kolon kenarındaki beton bir ölçü kazılarak, demire ulaşılıyor. Demir ölçüsü, kalınlığı ve çeşidine bakılıyor. Kolon bir binada en temel ekipman. Binanın sarsıntıya ve yüke dayanımını sağlayan şeyin kendisi kolondur. Keserseniz, bina sarsıntıya de dayanmaz, kendi yükünü de taşıyamaz. Kolonlar en temel taşıyıcı ve salınım yapan ögelerdir. O yüzden güzelce incelenir. Gelen mühendisler, sizden binanın projesini de isteyeceklerdir. Binanın projeye uygun yapılıp yapılmadığının denetimi yapılacaktır. Şayet proje yoksa gelenler binaya uygun şartları kendileri belirlemek zorunda kalacaktır. Bu yukardaki süreçlere tahribatlı muayene denmektedir. Kimi jeologlar numune vs. alımı betonu zayıflattığı için bu yolu onaylamıyorlar.
BİNA DAYANIKLILIK DENETİMİ; RADYOGRAFİ, ULTRASON
Binada muayene yapılan durumlardan biri de çatlak denetimi. Bina çatlak durumu binanın yorgun ve rastgele bir sarsıntıda badire yaratacağı manasına gelebilir. Çatlak denetimi gözle yapılabilir. Ayrıyeten bina kolon ve öbür bölgelerde röntgen çekilir. Bu röntgen (radyografi) dediğimiz şey, ayağımız kırıldığında çektirdiğimiz röntgen ile birebir durumdur. Bu radyografi ile kolon içindeki ve yerdeki demirleri görüp, demirlerin sayısı ve kalınlıklarını tespit edebiliriz. Sarsıntı dayanımı için bu röntgeni kullanmak, gözle denetim, beton numunesi almak her biri yasal mevzuatların gerekleridir. Konutunuza zelzele dayanımı için denetim yaptırdığınızda bu kademelerin yapılması gereklidir. Şayet sadece göz ile denetim yapılıyorsa bu denetime riayet etmemek gereklidir. Sarsıntı denetiminin en büyük handikaplardan birisi bu ülkede bu işi yapan çok az firma olmasıdır, bir oburu de işin maliyetinin yüksek olmasıdır. Bana kalırsa bu iş için belediyelerde üniteler kurulup, gerekli ekipmanlar temin edilip, süratlice tehlikeli bölgelerdeki yerler taranmalıdır. Belediye yapmalıdır diyorum, zira işin içine para girince yapılan denetimlerin gerçeğe uygun olup olmadığı muamma yaratıyor. Öteki taraftan yüksek fiyatlar yüzünden bu taramaları yaptıramayacak çok fazla insan var.
Mühendislik hiç de üzücü bir bilim değil. Keşke mühendisliği çoktan hayatımızın bir modülü haline getirseydik de epey acıyı yaşamasaydık. Diyelim ki kolonlarınız uygun çıkmadı, kolonları güçlendirmek mümkün. Güçlendirme için uzmanlar değişik teknikler öneriyorlar. Mesela kolonlara mantolama yapılabiliyor. Mantolama kolonun dışına bir kolon daha örmek üzere bir şey diye tarifleniyor. Bu ve buna misal öbür sistemlerle binalarınız güçlendirilebiliyor. Şöyle bir kasvetimiz daha var ki bir kişi oturduğu bina için sarsıntıya dayanım denetimi yaptırmak isterken, binanın pahası düşer diye öteki bina sakinlerinin istememe ihtimali var. Bunun için de bence bir yasa daha çıkarılmalı ve bütün binalara zelzeleye dayanım denetimi yapılmalıdır.
Hayatımıza biraz daha teknoloji sokmak güzel olacak. Binalar için tahribatsız muayene sistemleri de var. İsmi üstünde tahrip etmeden yapı, materyal muayene edilebiliyor. Bunlardan Radyografik (röntgen çekme) Sistemi yukarda da söylemiştik. Yüksek radyasyon yaratması nedeniyle tehlikeli. Bir oburu ultrasonla muayene. Ses dalgaları ile materyalin iç yapısına bakma işi. Bildiğimiz tıpta kullanılan ultrasonla birebir sistem. Bu yolla betonun iç çatlağı görülebildiği üzere tekrar demir vs. denetimi de yapılabilir. Ultrason Türkiye’de pek kullanılmayan metotlardan. Halbuki hiçbir tehlikesi yok ve beton iç yapısı bu prosedürle denetim edilebilir.
Enkaz çalışmalarında ve kurtarma esnasında televizyondan değişik aygıtlar duyduk. Her ülkenin kendine nazaran kullandığı aygıtı var. Kimi termal (sıcaklık) algılayıcı, kimi hassas ses algılayıcı. Biz bir şey kullandık mı bilmiyorum? Beşerler acil durumlar için de aygıtlar geliştirip yapmışlar. Teknoloji bizden yana ve işimize yarıyor bu yüzden yeni teknolojiler üretmek ve üretilen işe yarayan teknolojileri insanlık için kullanmak kıymetli.
Üç teknik insan; Yüksek İnşaat Mühendisi Yüksel Kaya, Tahribatsız Muayene Uzmanı Ersan Gönül ve ben birlikte biraz teknoloji konuştuk. Ortaya işe yarayacak bir sürü metot çıktı. Yaptığımız sohbeti size de aktarmış oldum.
Evimize, kendimize ve hayata olan inancımıza umarım tekrar kavuşuruz. İnsani hislerin en kıymetlilerinden olan inanç hissimiz çok ağır sarsıldı. Bu itimat hissini yaratmanın metotlarından biri teknoloji ve bilim bir başkası de iktisat. Bir hafta evvel minimum fiyat açlık sonunun altında diye tartışmalar yapılırken, aç kalmayı göze alıp tırlarla yardımlar yapan koca yürekli insanlara bin selam. Artık ülkede inançta hissetmeye her şeyden daha çok gereksinimimiz var.
Güvenli hissettiğimiz günlerde yaşamak dileğiyle…
*A sınıfı İş Güvenliği Uzmanı