Birebir vakitte tabip olan HDP’nin eski Milletvekili İdris Baluken, cezaevlerinde yaşanan hem sıhhat hem de hayat ihlallerini Toplum ve Doktor Mecmuası’na yazdı. Tutuklu Baluken, okuyanları bir mahpusla hastane seyahatine çıkarıyor.
Baluken’in yazısı şöyle: Hapishane ve sıhhat bağlantısını hakikat temelde anlaşılır kılmanın yolu, her ikisine dair temel mantığı, kısa da olsa, irdeleme gayretinden geçer. Bilindiği üzere, hapishane kurumsallaşması, iktidar ya da yönetimsel erkler tarafından, maddeleri ihlal eden hatalıların muhakkak bir ceza sistemiyle yola getirilmesi, bir nevi, ıslah ve rehabilitasyon süreci olarak tabir edilegelmiştir. Bu söz üslubu, insanlıkla bağdaşması güç bu uygulamanın, hem geniş toplumsal bölümler tarafından yasal görülmesini kolaylaştırmış hem de bireyi ve toplumu kontrol altında tutmanın kullanışlı bir aygıtı haline gelmesini sağlamıştır.
Gerçekte durum nedir, tarihin en netameli tartışma hususları olan “suç” ve “ceza” kavramları bağlamında devletin, toplumun, bireyin sorumluluk hisseleri yahut bu hisselerin hakkaniyetli taksimatları ne ölçüde ortaya konabilmiştir? ‘Suç’u üreten ya da ona taban hazırlayan vasatı sorgulamadan ‘suçlu’yu ilan edip ‘ceza’ sopasıyla dize getirdiğini tez eden anlayışın gerçek hedefleri gereğince bilince çıkarılmış mıdır? Daha açık söz edersek, bireyi yahut belirli bir toplumsal, siyasal, kültürel vb. kümesi ‘suçlu’ ilan ederek, devlet ve toplum kendi hissesine düşen sorumluluktan kurtulmuş yahut onu görünmez kılmayı başarmış mıdır?
Tartışması hala bitmemiş bu bahislerde, siyaset ve sosyoloji başta olmak üzere pek çok bilim kolundan, felsefi, edebi ve etik bedelleri önceleyen aydın, muharrir, sanatçı ve filozoflara kadar hayli değerli emekler harcanmış, insanlık ismine kıymetli sayılabilecek bir bilgi birikimi açığa çıkarılmıştır. Yazının sonlarına sığmayacak bu konuları burada ayrıntılandırma talihine sahip değiliz. Sokrates’in savunmalarından Dostoyevski’nin ‘Suç ve Ceza’sına, Foucault’nun ‘Hapishanenin Doğuşu’ndan aktüeldeki haksız ve hukuksuz siyasi tutuklamalara kadar özlü bir beyin fırtınası yapmak dahi, bu bahiste gereğince fikir edinmeye kâfi. İnsanlık tarihinin neredeyse her periyodunda filozoflar, aydınlar, muharrirler, siyasetçiler, bilim insanları vb. devlet-toplum-birey alakalarını sorgulamış; ‘suç’, ‘suçlu’, ‘ceza’ üzere kavramların çıkış kaynaklarına yanlışsız nitelikli, derinlikli, badireli ve tehlikeli seyahatler yapmaktan geri durmamışlardır. Bu kavramların gelecekte de değerli bir tartışma konusu olacağı açıktır.
Çünkü bireyi yahut bir kümesi ‘suçlu’ yaftasıyla damgalama ve bu yolla kendi sorumluluklarından kaçma davranışının, devlet ve toplum bazında, yaygın biçimde kullanılmaya devam ettiği görülmektedir. Tabir yerindeyse ‘suç’ ve ‘suçlu’ kavramları asıl cürüm kaynaklarını ve suçluları saklayan birer örtü niyetine kullanılmaktadır. Suça itilmiş birey yahut küme gerçekliğinin kendisi dahi, onu oraya iten toplum yahut devlet sorumluluğunu orta yere sermeye ziyadesiyle kâfi.
Tüm bu konuları, hapishaneye giren bireye karşı devletin yahut toplumun taşıması gereken sorumluluklarla ilgili bir kanı uyandırmak için vurgulamak istedim. Hal böyleyken, sorumlulukta hissesi olan devletin, birebir vakitte kendisine emanet edilmiş her bir cana, onun kişisel hukukuna ve insan olmaktan kaynaklı bütün haklarına saygıyı temel alması, keza, bu konuların tümünün, uyulması zarurî yasal ve anayasal garantilerle korunması, tartışmadan muaf bir zorunluluktur. İnsan onuruyla bağdaşmayacak hiçbir muamele emanet cana reva görülemeyeceği üzere, ömür ve sıhhat hakkı başta olmak üzere temel hakların ulusal mevzuat yahut milletlerarası mukavelelerle garanti altına alınması da tercihten azade bir mecburilik olarak kabul edilmek durumundadır. Bu konudaki en küçük ihmal yahut ihlallere göz yumulmamalıdır.
Mekânın fizikî fonu, tümüyle beton duvar, demir parmaklık, kapalı kapı ve keskin tel örgüler üzerinden tanımlanabilir. Bu ruhsuz nesnelere, mahpus ile gök ortasındaki sonlu etkileşimi de engelleyen kafes tellerini eklediğimizde, yeri kabaca tanımlamış oluruz. Bu yerlerde hayattan tümüyle yalıtılmışlık hissini güçlendiren akla gelebilecek ne varsa çarçabuk bulunabilir. Mahpusun öbür mahpuslarla ortak aktiflik (spor, sohbet, atölye, kurs vb.) faaliyetleri de alabildiğine sınırlanmış, son vakitlerde pandemi gerekçesiyle de bu faaliyetler neredeyse tümüyle tedavülden kaldırılmıştır. İnsan, gök ve ses başta olmak üzere her türlü mahrumluk durumunu dayatarak mutlak bir izolasyonun hedeflendiğini söylemek abartı olmaz. Bu fizikî ve ruhsal ortamın kendisinin dahi, tutsağın hayat ve sıhhat hakkına ne seviyede riayet edildiğine dair bir fikir sunduğu kanaatindeyim…
Genel bir çerçeveden özgün bir alana gerçek yavaş yavaş ilerleyecek olursak, yani başlıkta belirttiğimiz biçimiyle cezaevi uygulamaları ile sıhhat gerçekliğini birbirine bağlantılandırırsak, çarpıcı tablo biraz daha netleşir. Bunun için, temel sıhhat hizmetleri ile ilgili dışarıda kabul ettiğimiz genel kuralları cezaevindeki sıhhat ortamı ya da bununla bağlantılı problemlere uyarlayarak yol alabileceğimiz kanaatindeyim. Sağlıkçılar olarak, her birimiz, olması gereken sıhhat hizmetlerini ulaşılabilir, eşit, nitelikli, parasız ve anadilinde hizmetler olarak tanımlamayı temel alıyoruz. Bu parametrelerin mevcut sıhhat sistemi içinde ne ölçüde karşılandığı bambaşka bir tahlil konusu olduğu için detaylı değerlendirmelere girmeyeceğim. Dışarıda da bu konularda pek çok sorunun yaşandığı ve sıhhatin ticarileşmesinden sıhhat işçilerine şiddete, kamu-özel teşebbüslerinden en yaşamsal ilaç teminine kadar çok önemli problemlerin varlığından haberdarım. Dışarısı ile ilgili durumu, en azından bu yazı kapsamında, dışarıdaki arkadaşlara, fedakâr sıhhat işçilerine bırakarak, kendi mevzumuza bağlı kalmaya çabalayacağım.
Cezaevlerindeki sıhhat sisteminden bahsederken açlık grevleri ya da mevt oruçları ve son periyotta sıkça tartışılan çıplak aramalara değinilmezse eksik kalır. Başlı başına birer yazı konusu olan bu konularla ilgili yalnızca cezaevindeki sıhhat sistemini ilgilendiren boyuta dikkat çekmekle yetineceğim. Yakın devirde dahi ölümlerin yaşandığı açlık grevlerinde, hayati kıymete haiz vitaminlerin temininden rutin denetimlerin imaline, irade dışı müdahale teşebbüslerinden tutsakların harekete münasebet olan taleplerinin karşılanmasına kadar ömür ve sıhhat hakkını ilgilendiren sayısız ihlalden bahsetmek mümkün. Bu ihlallere, genelin toplumsal, siyasal, hukukî duyarsızlıkları da eklendiğinde sonu vefat ya da kalıcı arazlarla biten bir sıhhat meselesini özetlemiş oluruz.
Benzer bir durumu, cezaevlerindeki fizikî yahut ruhsal baskıların getirdiği intiharlar için de vurgulamak mümkün. Birçok intihar olayının tutsak yakını yahut arkadaşları tarafından kuşkulu olarak söz edilmesi sorunun vahameti açısından değerli bir fikir sunabilir. Çıplak arama konusunda da insanın biyopsikososyal varlığını direkt hedefleyen bir yönelim tarifi yapmak yanlış olmasa gerek. İnsan onurunu hiçe sayan ve tahminen de insanlığı en fazla utandıran çıplak arama konusunda, bunun savunusunu yapmaya yeltenenlerin ya da bilerek, isteyerek kamuoyunu yanıltma maksadı ile inkâr edenlerin arsızlığını, pişkinliğini, karaktersizliğini tabir edecek sözcükleri bulmakta zorlanıyorum. Şaşkınlıkla ve ibretle takip ettiğimiz bu insanların, halkın, tarihin ve gerçek adaletin vicdanında şimdiden mahkûm edildiklerini belirtebiliriz.
Bu yazı, Türk Tabipleri Birliğinin (TTB) mecmuası Toplum ve Tabip için yazılmıştır. Yazının devamı