Melisa Vardal – Kentler daima değişiyor, dönüşüyor. Lakin bu dönüşüm, kimi vakit beraberinde kent belleğinin silinmesini, hafıza yerlerinin yok olmasını da getiriyor. Kimi vakit kentlerdeki tarihimiz yıkıma uğratılıyor, tarihi dokular ve kimlikler siliniyor. Contemporary Istanbul’un Tersane İstanbul’u yer edinmesi bu tartışmaları daha da alevlendiriyor. Pekala, kentsel dönüşüm nasıl olmalı? Hafıza yerlerimizi koruyarak geçmişle gelecek ortasında köprü kurabilir miyiz? Yıkımı önlemek, mahalleleri baştan yaratmaktansa insan odaklı bir dönüşüm mümkün mü? Bu sorulara cevap ararken Prof. Dr. E. Zeynep Suda, Doç. Dr. T. Gül Köksal ve Müze Bilimci Canan Gürgen’in görüşlerine başvurduk.
Doç. Dr. T. Gül Köksal – Mimar/Koruma Uzmanı
■ “Dokunun ürettiği alakalar üzerinden bakılmalı”
Hafıza yerleri telaffuzuna dikkatle yaklaşmak gerektiğini düşünüyorum. Yer politik bir inşa ve inşa edildiği şartların kelamını taşıyor. Contemporary Istanbul’un çöktüğü tersaneler alanı üzerinden konuşursak; alandaki yapıların bir kısmı, tarihi fon oldu ve bir iki tabelada üç-beş tarihi bilgiyle yerinde tutuldu. Lakin alanda kurulmuş alakalar, mahallelerle olan bağlar koparıldı. Yapılar birer meta hâline getirilerek kültür sanayisine sunuldu. Burada artık yeni bir hafıza oluşturmaya başlayacak; o da sanat piyasasına dönük olacak. Kalan yapılarla süren şey ise sistemin yarattığı sıkıntılar. Yani vaktindeki emek sömürüsü bu kere sanatçı emeği üzerinden sürecek. Yaratıcı, üretken, çoğul, sevinçli bir kültür ortamı kurulmadı. Buna kent kabahati diyorum. Hafıza problemine yapıların korunması üzerinden değil, dokunun ürettiği bağlantılar üzerinden bakmak gerekiyor.
Prof. Dr. E. Zeynep Suda – Akademisyen/Yazar
■ “Eski işçi mahalleleri ‘soylulaşıyor’”
Dünyada ve Türkiye’de pek çok kamusal alan ve hafıza yeri dönüştürülüyor. Kentlerdeki bu değişimin arkasında ‘soylulaştırma’ gerçeği yatıyor. Eski mahalleler birer birer zenginlerin hayat alanına dönüşüyor. Londra’daki Docklands, Atina’daki Gazi semti, İstanbul’da ise Tarlabaşı, Balat ve Galataport bunun örnekleri. Evvelden işçi sınıfların yaşadığı bu mahalleler, artık farklı bir çehreye bürünüyor. Aşikâr bölgeler sınıf atlıyor, yalnızca değişmekle kalmıyor, artık öbür bir sınıf oradan yararlanıyor. Buna ‘Urban palimpsest’ deniyor; yani mahalleler âdeta ‘delete’ ediliyor, hafızaları, kimlikleri dokuları yıkama uğratılarak büsbütün siliniyor. Pekala ya ‘insan’ faktörü? Kentsel dönüşüm, yerinden etmeyi değil, birlikte dönüşmeyi hedeflemeli. Devlet ve belediyeler sorumluluk almalı. Aksi hâlde, hafıza yerlerimiz yok oluyor, kent belleği ve tarihimiz siliniyor.
Canan Cürgen Müzebilimci
■ “Kültürel belleğimizin koruyucuları işlevlen-dirilmeli”
Hafıza kavramı müdafaa, kaydetme, unutmama, hatırlama manalarını karşılar. Bu kavram yer, insan ve vakit olmak üzere üç eksende çalışır. Bireyler ve toplumlar hatırlamak için yerlere muhtaçlık duyar. Yer, belleğin toplama, kaydetme ve geri çağırma fonksiyonlarını yerine getirmek için muhtaçlık duyduğu alanı yaratır. Bu alan bir mühlet sonra bellek yeri hâline gelerek toplumsal içerikleri barındırır ve geleceğe aktarır. Kamusal alanlar, belleğin vakit ve yerle olan sıkı bağı açısından kentsel bellek için kıymetli ögelerdir. Korunması gereken; kamunun buluştuğu, kendinden, geçmişinden ve bugününden izler bulduğu birer kültür varlığımız olan Sirkeci ve Haydarpaşa Gar binaları, fonksiyonları ve yapılara içkin hafızalarıyla, kentsel dokuda kamusallığın canlanmasında tesirli yerlerdir. Ortak kültürel belleğimizin koruyucuları olan, bize kim olduğumuzu hatırlatan bu yerler yine işlevlendirilerek yaşatılırken; başta o yerlerde çalışan işçiler olmak üzere, toplumun farklı sınıflarından bireylerin fizikî ve ekonomik erişim mahzuru olmadan içinde bulunabileceği, kendisine benzeyen ve benzemeyenle paylaşabileceği müsabaka ve bellek yerleri olmalıdır.